Актуально Обучение программированию и дизайну для детей 9-12 лет: путь к успешному будущему Актуально Ребята из Карачаево-Черкесии примут участие в полуфинале интеллектуальной олимпиады «Умницы и умники» Актуально Представители фонда «Защитники Отечества» приняли участие в круглом столе «Нотариат России на службе Отечества» Актуально Участник СВО из Пскова специально приехал в КЧР, чтобы зарегистрировать брак на вершине Суфруджу СКФО В Чечне прошло Первенство по боевому и спортивному самбо

КЫРАЛДЫНЪ МОГАРЫ САВГАСЫНА ТИМИСЛИ БОЛГАН

09.04.2022 416
КЫРАЛДЫНЪ МОГАРЫ САВГАСЫНА ТИМИСЛИ БОЛГАН
Тарихшилер граждан кавгасы кутылып, Уллы Аталык кавгасы басланганша дейимги (1920-1941й.й.) шакты Карашайдынъ тарихинде «алтын оьмир» деп атайдылар. Сол шакта карашай халкынынъ культуралык эм экономикалык оьсуьви, туьрли тармакларда яркын элшилерининъ тувувы белгиленедилер. Сондай ярык юлдызлардынъ бириси - Баладжан Сохтаевна Батчаева, ол Карашайдынъ кызларыннан биринши болып кыралдынъ йогары савгасына - Ленин орденине тийисли болган. Баладжан 1919 йылда Теберда яшарлык юртында булай тавлылардынъ аьелинде тувган. Сав калган балалардан кишкейлери болса да (онынъ аьптеси Муслиджан эм кардашы Юсуф болганлар), кишкейиннен атасына эм анасына ярдам этип, куллыкка уьйренген. 1920-ншы йыллардынъ басында Сохта янъы туьзилген Архыз яшарлык юртына коьшкен. Мунда ок Баладжаннынъ бала шагы озган, баслангыш билимлендируьвди алган. Ама яшайтаган ерлери карашай авылларыннан эрек болганнан себеп, 1932 йылда аьел янъы туьзилген яшарлык ерге, Кызыл-Октябрьге коьшкен. Мунда Баладжан толы болмаган орта билимлендируьвди алган, 17 ясыннан «Сталиннинъ йолы ман» ерли колхозда куллык этип баслаган. Колхоздынъ етекшилиги оьзин ийги яктан коьрсеткен яс кызды ералма оьстиретаганлардынъ звеньевойы этип салган. Аьле куллык этуьвининъ биринши йылында Баладжаннынъ звеносы рекордлы аслыкты - аьр гектардан 750-сер центнер ералма йыйган. 1935 йылдынъ аслыгыннан ол 4 кереге артык эди. Наьртуьктинъ аслыгы да рекордлы эди - гектардан 96 центнер. Тавлы Карашайда ол аьвелде болмаган коьрсетимлер эдилер эм сол сулыпты яйылдырмага керек эди. 1937 йылда Баладжанды данъыл бригадасынынъ бригадири этип саладылар, а онынъ звеносыннан бес кыз янъы звеноларды басшылайды. 1938 йылда Баладжан аьр гектардан 452 центнер ералма йыйган. Сол затта САВГАСЫНА ТИМИСЛИ БОЛГАН ога авыл хозяйство культураларын оьстируьвдинъ янъы йосыклары, янъы техника ярдам эткенлер. Кыралда Паша Ангелинадынъ эм Паша Кавардактынъ «Кызларды тракторларга» деген шакырувлары билдирилгенде, Баладжан, звенода биринши болып, тракторга уьйренуьвди уйгынлаган. 1939 йылда Б.Батчаевады Савлайсоюзлык авыл-хозяйство выставкасына (ВСХВ, сонъалыкка ВДНХ) барувга айырганлар, онда оны йогары савга ман - Выставкадынъ Бас комитетининъ Уьйкен алтын медали мен савгалаганлар. Белгилеек, регионда ол бир тувыл власть органларынынъ эм партия организацияларынынъ Сый грамоталары ман савгаланган, Карашай автономлы областининъ Сый Китабына киргистилген. 1939 йылда сол ок Кызыл-О ктябрь селосында «РККА-нынъ 20-ншы йыллыгы» атлы колхозга коьшкенде де, аьле биринши йылда, гектардан рекордлы аслык - 350 центнер ералма эм 65 центнер наьртуьк йыйган. Тувган эл яс тавлы кыскаяклыдынъ куллыксуьерлигин тийисли баалаган. Етимислери эм коьримли иси уьшин, СССР Йогары Советининъ Президиумынынъ Указы ман 1940 йылдынъ 16 мартында СССР-дынъ йогары савгасы - Ленин ордени мен савгаланган. Савгасын ол Москвада СССР Йогары Советининъ Президиумынынъ Председатели М.И.Калининнинъ колыннан алган. Баладжан оьзин исте эм ямагатшылык яшавда белсинли коьрсеткен. 1935-1938 йылларда ВЛКСМ агзасы бола келип, 1938 йылда ВКП(б) кандидаты болган, а бир йылдан коммунисттинъ билетин алган. Алдышы куллыкшы Зеленчук райком бюросынынъ, Карашай обком пленумынынъ эм Орджоникидзе ВЛКСМ крайкомынынъ агзасы болган. Оннан баска Кызыл-Октябрь яшавшылары оны коьп кере ерли Советтинъ депутаты этип сайлаганлар. 1930-ншы йылларда Баладжан комсомолшы, Зеленчук районына окытувшы болып келген Азрет Сеитович Мелекаев пен таныскан. Тез арада олар аьел туьзбеге токтасканлар, бир йылдан аьелде кызлары Галина тувган. Экинши кызлары Татьяна, Азрет фронтка кеткенде тувган. Азрет кавгага бириншилердинъ санында йол алган, кардашы Юсуф 1940 йылдынъ сентябрь айыннан, кызмет кылган ерлериннен кавгага кеткен. Тезден Азрет, миллионлаган аьскершилердей болып, белгисиз йок болган деп билдирилген. 1942 йылдынъ август айынынъ ортасында, Азреттинъ йок болувы акында кагыт келгенде, Карашайдынъ ерлерин фашистлер бийлегенлер. Орынласкан оккупантлар тавлылардынъ арасында Совет властининъ якшыларын, кызыл аьскершилердинъ тувганларын, коммунистлерди эм комсомолшыларды ашыклап баслаганлар. Солардынъ тизбесине бириншилердинъ санында Баладжанды да киргисткенлер. Оны вермахттынъ контрразведкасынынъ аьскершилик боьлигине аькелип, соравлар алып, язалавларга ушыратып, кыйнап, 43 куьннинъ бойында ыслаганлар. 1943 йылдынъ январь айынынъ ортасында герман аьскерлери Карашай юртын асыгыслы калдырганлар. Картлардынъ, кыскаяклылардынъ, оьспирлердинъ, фронт сакатларынынъ куьшлери мен яв ман бузылган хозяйстводы туьзетуьвлер басланганлар. Ама карашай халкынынъ тынышлы яшавга уьмитлерин савлай халкты азиат республикаларына кувгынлыкка ушыраткан СССР Йогары Советининъ Президиумынынъ Указы (12.10 1943 й.) уьзген. Киргиз ССР-нынъ Сталин районынынъ Садовый селосында Баладжаннынъ сонъгы йыллары оьткенлер. Эки кишкей баласын кайтип болса да тамакландырув уьшин, Баладжан ерли колхозга кладовщица болып куллыкка туьскен. Авыр табиат эм яшав аьллери, тийисли тамакланувдынъ йок болувы оьз себебин тийдирмей болмаганлар. Баладжан ман Азреттинъ кишкей кызлары Таня, авыр маразланып, оьлген. Сол йылларда Баладжаннынъ аьел туьзип, кыз баласы Сонядынъ тувувы, яшавына аз-маз бояклар киргисткен (экинши ян косагы Асхат Боташев болган). Ама Аллах пан савгаланып, кыз баладынъ тувувы да, Баладжаннынъ тувган ерлери акында кайгырувын эм ян авырувларын тынышландырмаганлар. Депрессия, кыйын яшав аьллери, медициналык канагатлавдынъ йок болувы яс кыскаяклыды авыр маразландырганлар эм 1950 йылдынъ 16 апрелинде ол яшавы ман аманласкан. Баладжан тек 31 ясында эди. Совет оькиметининъ йогары савгасына тийисли болган яс тавлы кыскаяклыдынъ ис йигитлиги эм онынъ акында эстелик дайым сакланаяк
416 просмотров


Комментарии

Написать
Комментарии >



Подписывайтесь на RIAKCHR в Одноклассниках Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “ВКонтакте” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный
Вступайте в сообщество RIAKCHR в “Telegram” Получайте свежие статьи и новые публикации на свой мобильный