ЯРАСЫК ИЫР ДУНЫЯСЫНДА

Аллахка шуькир, мен бактыма мынъ кере муьсиревлимен, ногайлар яш айт аган коьп авылларды, ерлерди йоклаганман. Аштархандагы ногайпарда болып, аьлемет аьруьв аьдемлер мен расканман, Сулактагы балы кш ы но гай л ар га сукланганман, Куьмидеги ногайлардынъ куванышларында болып куьезленгенмен, Ногай шоьлинде тувып, оьсип, соьз оьнеринде оьркенленгенмен, Аскартавдынъ койнында, А к Кобаннынъ бойында яшап, ногайлардынъ акырлыгына ак юректен аьжейипсингенмен. Кайсы ерде болсам да, яхшылыкка таянып, яманлыкты ойып яш айт аган таза намыслы, юмарт юрекпи инсанлар ман танысканман. Олардынъ келбетлери меним суьвретлев хабарларымда, повестьлеримде, пьесалары мда, макалаларымда коьрсетилгенлер. Ятлавларымда болса, мен савлай бакты-яшавларын ярасык ярык саз дуныясына багыслаган зегенли композиторлар ман айкасканман. Оькинишке, олар соьле арамызда йок (яткан ерлери еннетли болсын) эм мен олардынъ алдында тизимди, басымды ийип, оьнер дуныясында мени мен каьрлеген белгили композиторлар акында хабарламага борышлыман, дел билемен. Тамырларында ногай мырзадынъ каны аккан Аьр кашан да шайирлер мен сазшылардынъ айкасувларынынъ тамамында аьлемет ярасык йырлар тувадылар. А сондай йырлар ян-юрегинънинъ оьзегине етип, аьлемет сезимлер тувдырып, савлай денинъди бийлейдилер. Россия Федерациядынъ композиторлар Союзынынъ агзасы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ саниятынынъ сыйлы аьрекетшиси, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халк артисти, карашай эм ногай халклардынъ белгили зегенли композиторы Маджит Узеирович Ногайлиев-Карамурзин 1936-ншы йылда узак Узбекистанда тувып, оьскен. Мектепти кутылган сонъ, ол Ташкент каласындагы саз училищесине туьседи. Оннан сонъ Саратов каласындагы консерваторияда заочно кебинде окып, оны етимисли битиреди. Маджит Узеирович коьп йыллардынъ узагында Черкессктеги саз училищесинде окытувшы болып куллык эткен. Элбетте, кеспили сазшылардынъ арасында Ногайлиев-Карамурзиннинъ абырайы-сыйы уьйкен экени коьтересине де аьруьв белгили эди. Маджит оьзин эки халктынъ - карашай эм ногай халклардынъ улы дел санайтаган эди. Онынъ атайы Карамурзай авылынынъ мырзаларыннан болган. Сонынъ уьшин де онынъ тукымы - Ногайлиев-Карамурзин. Айтып озбага тийислимен, Маджиттинъ сын-сыпатыннан, турмыс-юрисиннен, соьйлевиннен, кылык-касиетиннен тамырларында бизим ногай мырзалардынъ каны агатаганы аьруьв сезилетаган эди. Биз ога оьз арамызда Маджит-мырза дейтаган эдик. Маджит Узеирович ногай шайирлерининъ соьзлерине юзден артык йыр язган. Фазиль Абдулжалиловтынъ, Суюн Капаевтинъ, Магомед Киримовтынъ соьзлерине язылган йырларды биз радиодан, туьрли концертлерде, мерекелерде йыйы эситемиз. Сонъгы йылларда ол меним ятлавларыма эм агам Солтанбек Аджиковтынъ соьзлерине 16 аьлемет ярасык йыр язды. Оларды занъыравыкдавазлы кеспили йыршылар Зоя Кумукова, Бела Карасова, Сима Чикова, Дмитрий Муртазов эм оьзгелер йырлаганлар. Олар Карашай-Шеркеш Республикасынынъ телерадиокомпанясынынъ фондында сакланадылар. Булай яшавда Маджит - аьдем-байрам, аьдем-куваныш, аьлемет инсан эди. Роялинде ойнап, ярасык давазы ман йырлап, ол тоьгерегинде йыйылганларды саарлы йылы йыр дуныясына орал билетаган аьлемет аьдем эди. Бир неше йыл артта халкымыздынъ атын айттырган, сыйын оьрге коьтерген зегенли композиторымыз Узеирдинъ улы Маджит Ногайлиев-Карамурзин мунав ярыкдуныядан тайды, яткан ери ярык болсын. Мен онынъ яркын келбетин аьр кашан да юрегимнинъ тоьринде саклайман. Зегенлилердинъ зегенлиси Мурзадин Османов Терекли-М ектеб авылында 1927-нши йылда тувган. Сол йылларда шоьлдеги Караногай районы Грозный областине киретаган эди. 1941-1945-нши йыллардагы Уллы Аталык кавгадан сонъ, шашылган-бузылган кыралымыз аяк уьстине турувдынъ каьрин шегип баслаганда, Ногай шоьлинде ногай интиллегенциясынынъ биринши толкыны коьтериледи. Ясларымыз эм кызларымыз Кизляр эм Грозный калалардагы окув отанларына туьсип баслайдылар. Солардынъ ишинде Мурзадин Османов та бар эди. Ол 1950-1954-нши йылларда Грозный каласындагы саз училищесинде окыйды эм оны етимисли кутылып, бавырдаслары арасында биринши кеспили, ноталарды билетаган баянисттинъ эм хормейстердинъ шаатламаларын алып, тувган шоьлине кайтады. Караногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектебте оны Маданият уьйининъ басшысы этил саладылар. Сол йылларда Мурзадин оьзининъ тоьгерегине зегенли эм оьнерли яслар ман кызларды йыйып, хор коллективин уйгынлайды. Османов аьзирлеген хор куьби Ростов каласында озатаган художестволы самодеятельность бойынша конкурсларда катнасып, коьп кере дипломларга тийисли болган, мактавлы кагытлар ман савгаланган. Суьйтип, акыр ясымыз Мурзадин Османовты Херсон областине куллыкка шакырадылар эм ол баьленше йыллар сонда ислеп, оьнерлигин байытады. Сонда да ол, яс болса да бас болып, оьзине тапшырылган куллыкты иркуьвсиз бажарып болатаганын коьрсетеди. Караногай районынынъ орталыгында саз мектеби ашылганда, Мурзадин Османовты яне тувган шоьлине шакырадылар эм саз мектебининъ директоры этил саладылар. Сол йылларда сулыплы баянист Мурзадин Ногай шоьлинде саният дуныясында зегенлилердинъ зегенлиси дел атын айттырады. Белгили язувшымыз Куруптурсын Башиевич Оразбаевтинъ ятлавларына анъ салып, йырлар язады эм олар ноталары ман «Шоьл Маягы» газетасынынъ бетлеринде баспаланадылар, туьрли концертлерде йырланадылар. Соьле Мурзадин Османов арамызда йок, яткан ери еннетли болсын. Яшавынынъ ызында саз бан йырга бактысын багыслаган зегенли композиторымыз бизге аьруьв асаба этил ноталык китабин шыгарып калдырган. Сол китап Ногай районынынъ библиотекасында, музейинде, саният мектебинде сакланады эм саз бан, йыр ман каьрлейтаган шоьлдеги окымыслы интеллигенция оьз оьнерлеринде оны соьле де кулланадылар. Айтылган китапта меним уьйкен кардашым Солтанбек Аджиковтынъ соьзлерине язылган Умар Ваисовтынъ, Залимхан Зинеевтинъ эм оьзгелердинъ йырлары да орын тапканлар, Мурзадин Османов Солтанбектинъ эм меним ятлавларыма оьзи анъ салган йырлары да киргенлер. Ногай шоьлинде Мурзадин Османовтынъ йыр дуныясына эткен косымы оьлшемсиз уьйкен. Онынъ яркын келбети, неше сувлар агып, неше йыллар озсалар да, Ногай шоьлинде мутылмаяк. Шоьл шансоны Шоьл шансоны (суьйтип ол Ногай шоьлинде белгили эди), композитор, шайир, йыршы Мустафадынъ улы Сейпудин Карагулов Дагестандагы Ногай районынынъ Карагас авылында оьскен. Тувган авылында м ектепти куты л ы п, ол Н овочеркасск ка л а ­ сы н д а гы б е л ги л и м елиоративли институтка окымага туьседи эм оны етимисли кутылады, Сонъгы йылларда ол авылында фермерлик эпшилликпен каьрлеген. Кене де ол ишки дунясы аьлемет бай инсан эди, Сейпудин ятлавлар язып, анълар шыгаратаган эм оьзининъ ярасык давазы ман йырлайтаган эди. Яшавынынъ сонъгы йы ллары нда ол «Туьн кызы» дел этап, оьзининъ аьлемет ятлавлар эм йырлар йыйынтыгын шыгарды. Туьн кызы, орысшылатып айтканда, автордынъ ойынша - ол муза, вдохновение. Туьнлерде шайир ялгыз калып, ак кагыттынъ уьстинде энъкейип, калемин онълап, манълайын аясына тиреп олтырганда, уьнсиз абытлары ман туьн кызы келеди. Ярасык кыздынъ суьлдери туманлас болса да, сол вакытларда шайирдинъ оьнери, акылойы аьлемет ярыкпанады эм канатлы калемининъ ушыннан шынты поэзиялык сыдыралар тоьгиледилер. Мага коьре, сондай вакытлардынъ бирисинде айтувлы ногай шайири, композиторы, йыршы Мустафадынъ улы Сейпудиннинъ ойында «Туьн кызы» деген китаптынъ иштелиги яркыраган болартагы. Сосы китапка Солтанбек Аджиковтынъ эм меним соьзлериме язылган йырлар да киргенлер. Айтып озгым келетаганы, композитор Карагуловтынъ йырлары шоьл ногайларынынъ анъ эм саз асабалыгына келислиги мен эм байланыслыгы ман баскаланадылар десем, эште, оьтирикши болман. Сол саядан онынъ йырлары Ногай шоьлиндеги тойларда, концертлерде йыйы йырланадылар, радиодан эситиледилер. Сейпудин Карагуловтынъ йырларын интернеттеги ютубта да таппага болады. Сонъгы кере мен Сейпудинди бир неше йыл артта Ногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектебте расканымда, ол мага мыдахлы интеллигент болып, мунълы куьлемсиреви юзине энген авыл аксакалындай болып коьринди. Намыслы-ырызлы инсан, яркын яшавды суьетаган Мустафа улы Сейпудин бир неше йыл артта мунав ярык дуныядан тайды, яткан ери ярык болсын. Сейпудин Карагулов барына куванып, тапканы ман канагатланып билетаган шынты авыл интеллигенти, ногайдынъ анъ эм саз дуныясынынътатувын, даьмин сезетаган композитор, ногай тилининъ шеберлигин кулланыпболатаган шынты шайир эди. Сондайлар болып, ногай шоьлинде халкымыздынъ аты мутылмаяк, сыйы соьнмеек, йолы йойылмаяк